ص:2

ص:3

ص:4

فرزندان میثم23

نوادگان میثم23

فصل دوم: یاران امام سجاد علیه السلام 23

ابان بن ابی عیاش فیروز ابواسماعیل23

نام و نسب23

خدمت گزاری اهل بیت علیهم السلام 23

ویژگی های اخلاقی ابان23

ابان و راهیابی به مکتب اهل بیت علیهم السلام 24

ابان، میراث دار اسرار آل محمد صلی الله علیه و آله24

مسافرت به بصره24

در حضور امام سجاد علیه السلام 24

رحلت25

فصل سوم: یاران امام باقر و امام صادق علیهماالسلام 25

1. ابویزید بسطامی25

اشکال و جواب26

بایزید و دعای مادر26

اندرزهایی از بسطامی26

2. حریزبن عبدالله ازدی کوفی سجستانی26

مقامات علمی و معنوی حریز27

خدمات علمی حریز27

محرومیت از دیدار امام صادق علیه السلام 27

شهادت حریز28

3. جابربن حیان، شیمی دان و عارف28

مقام علمی جابر28

شبهه در وجود جابر29

4. عمران بن عبدالله بن سعد اشعری قمی29

خاندان اشعری30

منزلت او نزد امام صادق علیه السلام 30

ص:5

خدمت به اهل بیت علیهم السلام 30

5. آدم ابن عبداللّه قمی30

خدمات اشعریان به مکتب تشیع31

6 . عمار بن عبدالحمید سجستانی32

7. عبداللّه نجاشی33

فصل چهارم: یاران امام موسی بن جعفر علیه السلام 34

1. ابراهیم بن ابی محمود خراسانی34

مقام و منزلت وی نزد ائمه34

خدمات علمی و فرهنگی34

مبارزه با انحراف های عقیدتی و فرقه ای35

2. بی بی شطیطه35

3. بشر حافی37

سخنانی از بشر حافی37

4. محمد بن خالد برقی37

مقام علمی37

روایت های رسیده از او38

فصل پنجم: یاران امام رضا علیه السلام 38

1. زکریا بن آدم38

امانِ اهل قم39

امین دین و دنیا39

یار ولایت39

یار وفادار39

مبارزه با انحراف39

یادکرد امام جواد علیه السلام از او40

وفات40

2. ابراهیم بن هاشم قمی40

سخنان دانشمندان درباره او40

خدمات علمی و فرهنگی او به مکتب تشیع40

ص:6

وفات41

3. مرزبان بن عمران41

4. احمد بن محمد بَزَنْطی42

وطن بزنطی77

توجه ائمه به بزنطی78

سخنان دانشمندان درباره او43

احمد بن ابی نصر و مبارزه با انحراف ها43

روایت های رسیده از وی81

5. عبدالعزیز مهتدی، وکیل امام رضا علیه السلام 44

6 و 7. حسن و حسین بن سعید اهوازی82

8 . حسن بن سعید45

تبلیغ مکتب اهل بیت علیهم السلام 45

9. حسین بن سعید84

استادان حسین بن سعید85

تألیفات46

وفات46

10. دیگر یاران از خاندان حسین86

11. فضل بن شاذان، متکلمی زبر دست86

سخنان ائمه درباره او86

وصف عالمان از او47

مدافع ولایت88

خدمات فرهنگی فضل بن شاذان به جامعه شیعه89

الف) آماده سازی شیعیان برای رویارویی با مسئله غیبت امام مهدی علیه السلام 48

ب) ایستادگی در برابر گروه های منحرف90

وفات90

12. عبدالسلام بن صالح بن سلیمان خراسانی؛ ابوصلت90

اصل و نسب و زندگی نامه91

ارتباط ابوصلت و امام رضا علیه السلام 49

ص:7

ایمان استوار92

مناظره های ابوصلت50

ابوصلت در زندان مأمون50

ابوصلت و دفاع از حریم ولایت94

وفات ابوصلت51

فصل ششم: یاران امام جواد51

1. ابن سکّیت51

جایگاه ابن سکّیت نزد معصومان51

ایمان راسخ51

مقام علمی98

2. علی بن مهزیار اهوازی98

سخنان ائمه درباره او99

در محراب عبادت100

آثار100

روایت های رسیده از وی101

وفات101

3. ابراهیم بن مهزیار101

4. احمد بن محمد بن عیسی102

احمد و مبارزه با انحراف های عقیدتی103

سفر به کوفه در جست وجوی حدیث104

شاگردان و استادان وی105

تألیفات105

وفات105

5. احمد بن محمد خالد برقی105

اخراج وی از قم56

احاطه علمی و خدمات فرهنگی107

احمد و خدمت به برادران دینی57

وفات109

ص:8

مادرائی کیست109

فصل هفتم: یاران امام هادی و عسکری علیهماالسلام 58

1. عبداللّه بن جعفر حمیری، شیخ القمیین58

تألیفات112

وفات112

فرزندان59

2. احمد بن اسحاق قمی113

احمد بن اسحاق در کلام امامان113

خدمات احمد بن اسحاق114

احمد بن اسحاق و دیدار با امام زمان(عج)115

توقیع امام زمان(عج) به احمد بن اسحاق116

وفات116

3. علی بن ابراهیم61

4. محمد بن حسن صفار61

خدمات علمی صفار118

نگاهی به بصائر الدرجات62

وفات62

5. احمد بن داود جرجانی62

تألیفات120

6. سعد بن عبداللّه اشعری قمی63

استادان121

شاگردان121

تألیفات122

سعد بن عبداللّه و امام زمان(عج)122

وفات124

7. حسن بن خالد، برادر محمد بن خالد124

فصل هشتم: وکلای امام زمان(عج)126

1. حسین بن روح نوبختی126

ص:9

شخصیت و موقعیت حسین بن روح127

حسین بن روح و مقام نیابت و سفارت امام زمان(عج)66

نخستین توقیع128

راز انتخاب وی به نیابت128

مدت نیابت حسین بن روح129

حبس حسین بن روح67

کرامتی از حسین بن روح130

وفات132

2. ابوسهل نوبختی132

سخنان دانشمندان درباره او132

خدمات و تألیفات وی133

ابوسهل و شلمغانی134

ابوسهل و حسین بن منصور حلاج134

در حضور دو امام135

دیگر دانشمندان خاندان نوبختی70

3. علی بن بابویه قمی70

نامه امام عسکری علیه السلام به ابن بابویه137

مناظره ابن بابویه با ابوعبداللّه رازی71

علی بن بابویه و حلاج71

نوشته های ابن بابویه139

وفات ابن بابویه139

4. شیخ صدوق139

5. قاسم بن علاء آذربایجانی72

آخرین روزهای عمر وی142

سخن پایانی: شهربانو مادر امام سجاد علیه السلام 144

کتاب نامه75

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

از این ماجرا به خوبی می توان فهمید که اسلام آوردن وی، با خواست و گرایش قلبی بوده است. دیگر ایرانیان نیز چنین بوده اند؛ زیرا اگر بدون رغبت بود و از روی اجبار اسلام اختیار کرده بودند، می توانستند بعدها که قدرت داشتند و حکومت اموی با حمایت ایرانیان از بین رفت، به جای جنگیدن با بنی امیه، به دلیل ستم حاکمان اموی، با اصل اسلام مبارزه کنند.

البته تاریخ اسلام آوردن ایرانیان، به بعد از فتح ایران برنمی گردد. رد پای ایران را از همان زمان صدر اسلام و دوران پیامبر، در عرصه های گوناگون اسلام می توان دید و افرادی از ایران از همان نخستین روزهای ظهور اسلام در خدمت اسلام و پیامبر بودند که نمونه آشکارش سلمان فارسی بود.

نمونه دیگر، رشید فارسی است که در جنگ احد، یکی از مشرکان «بنی کنانه» را که خود را در زیر لباس آهنین پوشانده بود، از پای درآورد و ضربتی بر وی زد و گفت: «بگیر که این ضربه از غلامی فارسی است».(1)

از این نمونه، ایرانیانِ ساکن یمن هستند. در آن زمان، یمن در دست ایرانیان بود و باذان بن ساسان ایرانی حکومت آن را در دست داشت. پس از نامه پیامبر به خسرو پرویز، او باذان را مأمور کرده بود که پیامبر را نزد وی بفرستند. باذان دو نفر را نزد پیامبر فرستاد و پیام شاه ایران را به پیامبر رساند. پیامبر فرمود: دیشب شیرویه شکم پدر خود را درید و خسرو پرویز را هلاک ساخت و خدا به من خبر داده که شاه شما کشته شده است. ... سفیران، سخن پیامبر را به باذان رساندند. مدتی بعد، خبر کشته شدن خسرو پرویز در همان شب که پیامبر فرموده بود، به باذان رسید. در پی آن، باذان اسلام آورد و گروهی از ایرانیان نیز مسلمان شدند. حضرت رسول، باذان را همچنان بر حکومت یمن نگاه داشت. وی از این تاریخ، به دستور پیامبر اکرم حاکم یمن بود و بعد از در گذشت وی در زمان پیامبر، حضرت فرزندش را بر حکومت آنجا گماشت. بدین ترتیب، این خاندان خدمات ارزنده ای به اسلام کردند.(2)

بر این اساس، یمن که آن روز به دست ایرانیان بود و بسیاری از ایرانیان آنجا ساکن بودند، بدون جنگ و اجبار با میل و آگاهی به اسلام گروید. پس ایرانی تابع معرفت بود و آن روز که حقانیت اسلام را شناخت، لحظه ای در پذیرش آن تأمل به خرج نداد و آن را پذیرفت و سخت بر آن پای بند شد.

توجه به این نکته ضروری است که تولد تشیع، هم زمان با تاریخ تولد اسلام است. پس اسلام، همان تشیع است؛ به معنای پیروی کردن از علی و خاندان علی علیه السلام و هرگز این نظریه که مبدأ شیعه ایران است، نظریه درستی نیست، بلکه همان گونه که تولد اسلام از حجاز و مکه بود، تولد و مبدأ تشیع نیز از حجاز است و این شخص پیامبر بود که بنای تشیع را گذاشت و پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید. روایت های فراوانی از طریق شیعه و سنی رسیده است که در آنها پیامبر، پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید و فرمود: «سوگند به خدایی که جانم به دست اوست، همانا علی و شیعیان او رستگاران قیامت هستند».(3)

پس تولد شیعه از همان عصر پیامبر و حجاز بود و پیامبر نیز پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید و این نظریه که مبدأ شیعه از ایران و به دست عجم بود، نظریه نادرستی است که از کینه و دشمنی با شیعه سرچشمه گرفته است.

استاد سبحانی بعد از نقد این دیدگاه ها می نویسد:

تشیع، مبدأش از فارس و عجم نیست. مولد و ریشه اش حجاز و عربستان بود... و انحصار امامت در اولاد علی علیه السلام در مکتب تشیع رنگ عارضی بر آن نیست، بلکه اصل و حقیقت و جوهره تشیع این است.(4)

ازاین رو، نویسنده ای که پیدایش فرقه شیعه را زاییده فکر ایرانی با هدف حفظ استقلال ملی می داند و بدون استناد به منبعی تاریخی این سخن را می گوید، از تاریخ شیعه آگاهی ندارد و بر اساس وهم و گمان می نگارد. با توجه به این مقدمه، علت اصلی گرایش ایرانیان به تشیع عبارت است از روح حقیقت طلبی آنان که در ذیل به توضیح آن می پردازیم.

ص:16

به اسلام جست وجو کرد. ایران، اسلام را به دلیل حقیقت و عدالت و آرمان های بلندش پذیرفت و این امر را در مکتب تشیع و خاندان علوی و نبوی یافت و بدان پای بند شد. حال اگر ایران در برهه ای از زمان بر اثر تبلیغات بی اساس اموی بر ضد خاندان نبوی و امام علی علیه السلام از مکتب تشیع دور ماند، با برطرف شدن موانع و باز شدن درهای معرفت اهل بیت علیهم السلام و حقیقت مکتب شیعه، مکتب تشیع را پذیرفت. بنی امیه در دوران حکومت خود، اجازه شناسایی اسلام راستین و اهل بیت علیهم السلام را نمی دادند و خود، حاکمانی را برای سرزمین ایران می گماشتند که خواست آنها را عملی کند. اینان دشمن ترین افراد با اهل بیت علیهم السلام را به حکمرانی ایران می گماشتند؛ کسانی که در پی ترویج افکار اموی بودند و تنها روزنه شناخت ایرانیان به اسلام، از ناحیه آنان بود. بدیهی است که آنان می توانستند به راحتی ایرانیان را از مکتب تشیع دور نگه دارند، ولی به محض اینکه جوّ خفقان و تاریکی های تبلیغات اموی رخت بربست و روشنی هدایت جلوه گر شد، ایرانیان تشیع را برگزیدند.

شهید مرتضی مطهری در این زمینه می نویسد:

حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران که طبعا مردمی باهوش بودند، به علاوه سابقه فرهنگ و تمدن داشتند، بیش از هر ملت دیگر به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند. مردم ایران بیش از هر ملت دیگر، به روح و معنای اسلام توجه داشتند. به همین دلیل، توجه ایرانیان به خاندان رسالت، از هر ملت دیگری بیشتر بود و تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت، یعنی ایرانیان، روح اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند. فقط خاندان رسالت بودند که پاسخ گوی پرسش ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند.(1)

صرف نظر از روحیه حقیقت طلبی و عدالت جویی ایرانیان که عامل اصلی آنان به مکتب تشیّع است، برخی عوامل وجود دارند که بستر اجتماعی آشنایی ایرانیان با آموزه های تشیع را فراهم کرد و موجب نهادینه شدن و گسترش این مذهب حق در جامعه ایران گردید. در ادامه به توضیح آن می پردازیم.

ص:17

موالی (ایرانیان) و ناتوانان به دور او حلقه می زدند و امام به آنها فقه و قرآن تعلیم می داد.(1)

آموزه های علوی و یارانش می توانست بذر تشیع را در قلب های آنها بکارد و سیره عدالت گستر علوی، آنان را شیفته مکتب تشیع کند.

روزی گروهی از موالی به حضور امیرمؤمنان، علی علیه السلام آمدند و از اعراب شکایت کردند و گفتند: رسول خدا صلی الله علیه و آله هیچ گونه تبعیضی میان عرب و غیرعرب در تقسیم بیت المال یا در ازدواج قائل نبود، بیت المال را برابر تقسیم می کرد، مسلمانانی چون بلال و صهیب در عهد رسول الله صلی الله علیه و آله با زنان عرب ازدواج کردند، ولی امروز اعراب، میان ما و خودشان تفاوت قائلند. امام علی علیه السلام با اعراب در این زمینه صحبت کرد، ولی اثری نداشت و آنان فریاد کردند: ممکن نیست، ممکن نیست... . علی علیه السلام در حالی که از این جریان خشمناک بود، میان موالی آمد و گفت: «با کمال افسوس اینها حاضر نیستند با شما روش برابری در پیش گیرند و مانند یک مسلمان با حقوق یکسان رفتار کنند. من توصیه می کنم که بازرگانی پیشه کنید، خدا به شما برکت خواهد داد».(2)

امام علی علیه السلام روش برابری را در پیش گرفت و موالی از نزدیکان حضرت بودند، به گونه ای که در خطبه ها و سخنرانی های حضرت بر گرد منبر حلقه می زدند و برخی از اعراب از علی علیه السلام نیز پیوسته نسبت به این کار اعتراض می کردند. در روز جمعه ای علی علیه السلام بر منبر خطبه می خواند، اشعث بن قیس کندی، از سرداران معروف عرب گفت: ای امیرمؤمنان، این سرخ رویان (ایرانیان) جلو روی تو بر ما غلبه کرده اند و تو جلوی اینها را نمی گیری؟! سپس در حال خشم گفت: من امروز نشان خواهم داد که عرب چه کاره است! علی علیه السلام فرمود: این شکم گنده ها، خودشان روزها در بستر نرم استراحت می کنند و آنها (ایرانیان) روزهای گرم به خاطر خدا فعالیت می کنند. آن گاه از من می خواهند آنها را برانم تا از ستم کاران باشم. سوگند به خدایی که دانه را شکافت و آدمی را آفرید، از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود:

به خدا سوگند، همچنان که در ابتدا شما ایرانیان را به خاطر اسلام با شمشیر خواهید زد، بعدها ایرانیان شما را با شمشیر به خاطر اسلام خواهند زد.(3)

ایرانیان در کوفه، حقیقت را در سیره علی علیه السلام دیدند و از رهنمودهای علوی، حقیقت و جوهره اسلام را شناختند و به مکتب تشیع گرویدند و بر آن پای بند شدند. حتی پس از علی علیه السلام نیز تهدیدهای بنی امیه نتوانست آنها را از علی علیه السلام جدا کند؛ چون آنان اسلام واقعی را تنها در تشیع یافته بودند. درباره سخت گیری معاویه بر مردم کوفه، حکایت های بسیاری در تاریخ هست، از جمله اینکه زیاد بن ابیه به جرم تشیع، هشتاد نفر از مردم کوفه را دست برید.(4)

ص:18

ص:19

ص:20

ص:21

اندازه ای که قابلیت داشت، علم آموخت و بر اسرار خفیه و امور غیبیه آشنایش کرد.(1)

ص:22

دستور داد، لجام بر دهانش زنند و میثم نخستین فردی بود که در اسلام لجام بر دهانش زدند.

پس چون روز سوم شد، آن ملعون آمد و حربه ای در دست داشت. پس گفت: به خدا سوگند، این حربه را بر تو می زنم، با آنکه می دانم روزها، روزه و شب ها به عبادت حق تعالی مشغول بودی. پس حربه را بر او زد. در آخر روز، خون از سوراخ های دماغش روان شد و بر ریش و سینه مبارکش ریخت و روحش به جنان پرواز کرد.(1)

شیخ مفید شهادت آن بزرگوار را ده روز پیش از رسیدن سیدالشهداء به عراق دانسته است.(2)

ص:23

ص:24

که: «ما در طول عمر، او را به خوبی و نیکی می شناختیم و برخی او را «طاووس قراء» نام نهاده اند».(1)

ص:25

کرد و این مجموعه را به وی سپرد.

بزرگ ترین خدمت فرهنگی ابان به مکتب اهل بیت علیهم السلام، حفظ و نشر کتاب سلیم است و مطالب این اثر را نیز درس آموختگان مکتب وی به دست ما رسانده اند.

ص:26

جعفر را با او همراه کرد و هر دو به بسطام آمدند و از قضا محمد در بسطام رحلت یافت و بویزید او را در همین مزار کنونی دفن کرد و بارها به زیارتش می رفت.(1)

ص:27

احتمال دارد سبب انتساب او به سجستان، به خاطر زیادی مسافرت ایشان به آن محل باشد که از راه تجارت، سفر بسیاری به آن محل داشت و احتمال دارد بدین جهت باشد که ایشان ساکن سجستان بود.(1)

حریز در سجستان به شهادت رسید.

ص:28

وای بر تو! من این کار را درباره حریز انجام دادم؛ چون حریز قیام مسلحانه کرده است.(1)

در توضیح این روایت، پاسخ هایی آمده است که ما از مرحوم ممقانی در این باره می آوریم که می نویسد:

بهتر است در پاسخ از روایت گفته شود که حجب و محرومیت حریز، فعل مجملی است که می تواند علت های گوناگونی داشته باشد و این روایت نمی تواند سبب جرح ایشان باشد؛ زیرا ممکن است این عمل امام صادق علیه السلام، به خاطر مصلحتی درباره حریز یا بعضی از شیعیان باشد، نظیر لعن کردن حضرت بر برخی از بزرگان شیعه مانند زراره که حضرت به منظور حفظ جان آنان، آنها را لعن می کرد.(2)

ص:29

هر کس او را به خود نسبت می دهد. شیعه، او را شیعه و از یاران جعفر بن محمد الصادق می شمارد. فیلسوفان، او را از خود شمرده و صنعت گران طلا و نقره، او را از خود خوانده اند.(1)

جرجی زیدان می نویسد:

جابر از شاگردان معروف امام صادق علیه السلام بود. این نابغه بزرگ، از دانشمندان بزرگ شیعه و از نوادر زمان امام صادق است.(2) دهخدا از پرفسور برتلو(3) آورده که: «اسم جابر را نسبت به تاریخ شیمی، بسان اسم ارسطو نسبت به تاریخ منطق می داند».(4)

مرحوم سید محسن امین می نویسد:

جابر، حکیم و ریاضی دان و فیلسوف بود. او به علم نجوم و طب و رصد، عالم بود. در همه دانش ها تألیفات بسیاری دارد و در زهد و مواعظ نیز آثاری نگاشته است. او از یاران امام صادق علیه السلام و یکی از باب های حضرت و بزرگان شیعه بود. تعداد تألیفاتش دلالت می کند که او از شگفتی های دنیا و نوادر روزگار بوده است. دانشمندی که تألیفاتش بیش از 3900 کتاب است و در همه دانش های عقلی و فلسفی تألیفات دارد. به راستی او از شگفتی های دنیاست... .(5) حقیقت این است که جابر با این عظمت علمی و معنوی، شیعه بوده و این دانش ها را از ابواب علم نبی و خاندان نبوی، جعفر بن محمد، فرا گرفته است.

علامه شهرستانی می نویسد:

من پنجاه جلد از کتب جابر را به خط قدیم دیده ام که در همه آنها هر موضوع علمی را که بیان و بحث می کند، می گوید: قال لی، جعفر علیه السلام ؛ (امام صادق علیه السلام به من گفت.) یا آنکه می گوید: و القی عَلَیَّ جعفر علیه السلام (امام صادق علیه السلام به من یاد داد) یا می گوید: حَدِّثْنی مولای جَعْفَر علیه السلام . جابر در رساله اش به نام المنفعة می گوید: این علم را از سرورم جعفر بن محمد علیه السلام، بزرگ و سرور دوران گرفتم. سپس می نویسد: پانصد جلد از کتب جابر به چاپ رسیده و بیشتر آنها هنوز در کتاب خانه های دولتی برلین و پاریس موجود است و دانشمندان اروپا، جابر را استاد حکمت لقب داده اند و نام او را با عظمت یاد می کنند.(6)

ص:30

می خوانیم.

ص:31

که حضرت صادق علیه السلام درباره آنها فرمود: «اینان از قوم نجیب هستند.» عده ای از پژوهش گران این حدیث را دلیل مدح و حُسن حال ایشان دانسته اند.(1) او پدر زکریا بن آدم است.(2)

در بزرگی و مرتبه بلند او همین بس که از خاندانی است که افرادی از آن چون زکریا بن آدم که امان بر اهل قم و مورد توجه امام رضا علیه السلام بودند و عیسی بن عبداللّه و عمران بن عبداللّه از آن خاندان هستند. در حدیث است که امام صادق علیه السلام به برادر ایشان عمران بن عبداللّه فرمود: «او نجیب و از خاندان نجیبان است» و این، بر حسن حال وی و جلالتش دلالت می کند.

ص:32

4. عمران بن عبداللّه بن سعد اشعری، عموی زکریا بن آدم.

5. موسی بن عبداللّه بن سعد اشعری، از یاران امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام (1) و عموی زکریا بن آدم.

6 . یسع بن یسع بن عبداللّه بن سعد اشعری، از یاران امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام .

7. زکریا بن ادریس بن عبداللّه، از یاران امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام و پسر عموی زکریا بن آدم.

8 . ادریس بن عبداللّه بن سعد اشعری. کتابی هم دارد و به ابوجریر قمی نیز ملقب بود. او از بزرگان شیعه بود و از امام رضا علیه السلام روایت می کند. وی عموی زکریا بن آدم است.(2)

9. اسحاق، برادر زکریا.

10. محمد بن عیسی بن عبداللّه اشعری قمی، از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام که شیخ قمیین و از وجوه اشاعره بود.(3)

11. سهل بن یسع بن عبداللّه اشعری، از یاران امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام .(4)

12. سعدبن سعد بن احوص بن سعد بن مالک، از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام .(5)

13. احمد بن محمد بن عیسی بن عبداللّه بن سعد بن مالک.

14. عبدالعزیر بن مهتدی بن محمد، از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام .

15. عمران بن محمد بن عمران بن عبداللّه بن سعد اشعری، از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام .(6)

16. ریان بن صلت اشعری، ابو علی، از یاران امام رضا علیه السلام .

17. محمد بن عبداللّه بن عیسی اشعری، از یاران امام رضا علیه السلام .(7)

18. ابو طاهر بن حمزة بن یسع، از یاران امام رضا و امام هادی علیهماالسلام .(8)

19. علی بن ریان بن صلت اشعری، از یاران امام هادی و عسکری علیهماالسلام .(9)

20. محمد بن سهل بن یسع بن عبداللّه، از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام .

21. محمد بن ریان بن صلت اشعری، از یاران امام حسن عسکری علیه السلام .(10)

22. احمد بن عبداللّه بن عیسی، از یاران امام جواد علیه السلام .(11)

23. احمد بن محمد بن عبیداللّه اشعری قمی؛ از یاران امام هادی علیه السلام .

و ده ها راوی دیگر که از راویان احادیث و خواص پیشوایان معصوم علیهم السلام بودند.

ص:33

پس از آن در مکه با عبداللّه برخورد کردم. از من خواست که از امام صادق علیه السلام اجازه بگیرم که عبداللّه به حضورش مشرّف شود. پس من از حضرت اجازه گرفتم و ایشان اذن دادند که عبداللّه به حضورشان شرفیاب شود. پس روزی به همراه عبداللّه به محضر امام رفتیم.

در این مجلس، میان صادق علیه السلام و عبداللّه سخنانی رد و بدل شد و امام از برخی پیش آمدهای گذشته زندگی عبداللّه خبر داد که برخاسته از علم غیب امام صادق علیه السلام بود. در این مجلس، امام روح ولایت و ایمان را در وجود عبداللّه بارور می کند و عبداللّه شیعه می شود.

عمار گوید: چون به همراه عبداللّه از حضور حضرت صادق علیه السلام بیرون آمدیم، عبداللّه گفت: ای عمار!، همانا این صاحب و امام من است و کسی جز او امام و پیشوای من نیست.(1) اینکه در طول مسافرت عمار با عبداللّه از سیستان تا مکه چه گفت وگوهایی رد و بدل شده، چیزی در این روایت ذکر نشده و تاریخ، ماجراهای این سفر را به فراموشی سپرده است. مسئله قطعی و مسلّم این است که عمار سجستانی در رهنمون شدن عبداللّه به مکتب تشیع بی اثر نبوده است و بی شک، صحبت هایی میان این دو یار رد و بدل شده که عبداللّه را منقلب کرده و درونش را به پرتو انوار حقیقت روشن ساخته است.

ارزش کار عمار را در خدمات عبدالله به مکتب تشیع می توان به خوبی دید.

ص:34

همین که نامه امام صادق علیه السلام به عبداللّه رسید، عبداللّه آن نامه را بوسید و بر چشم گذاشت و مشکل آن مرد را حل کرد.(1)

عبداللّه نجاشی، چون به استانداری فارس و اهواز منسوب شد، نامه ای به امام صادق علیه السلام نوشت و از حضرت درخواست کرد راه کاری برای او بنویسند که او بر اساس آن، در طول ولایت خویش عمل کند. سپس از حضرت درباره مسائل گوناگون مانند مصرف زکات دستور خواست.

حضرت در پاسخ، راه کار کاملی به او نوشت که بخش هایی از آن ذکر شد. عبداللّه نجاشی، از اجداد احمد بن علی نجاشی نویسنده کتاب معروف رجال نجاشی است.

عبداللّه در همه این خدمات و رهنمون شدن آنها به طریق اهل بیت، مدیون عمار سجستانی است که او را به این مسیر هدایت کرد. امیرمؤمنان، علی علیه السلام فرمود: پیامبر در جنگ خیبر به من فرمود:

ای علی! اگر خدا به وسیله تو یک نفر را به حق رهنمون سازد، برای تو برتر از گستره عالم است.(2)

ص:35

است. افرادی چون احمد بن محمد بن عیسی که «شیخ القمیین» بودند، از محضرش علم آموخته اند و مسائلی از موسی کاظم علیه السلام را به واسطه ابراهیم بن ابی محمود روایت کرد که 25 صفحه می شود.(1)

با توجه به جوّ خفقان عهد امام موسی کاظم علیه السلام، دیدار با آن امام همام می توانست تهدیدهای بسیار شدیدی را در پی داشته باشد. در آن دوران، از نظر حکومت بنی عباس و مزدوران آن، ارتباط داشتن با آن حضرت، بالاترین جرم به شمار می رفت. حاکمان عباسی همه کارهای امام را در نظر داشتند تا جایی که مدتی امام در زندان نیز تحت مراقبت شدید بود و دنبال بهانه ای برای شهادت آن حضرت بودند. ابوالفرج اصفهانی می نویسد:

عیسی بن جعفر (که یک سال حضرت را نزد خود زندانی کرد) به هارون نوشت: در این مدت من هرچه خواستم بهانه ای برای زندانی کردن و نگاه داشتن ایشان به دست بیاورم، نتوانسته ام. حتی اینکه من گوش داده ام ببینم، آیا در دعای خود به من یا به تو نفرین می کند، چیزی نشنیدم، جز آنکه برای خود دعا می کند و از خدا رحمت و آمرزش می خواهد.(2)

بدیهی است شدت فشار عباسیان بر امام و یارانش به حدی بود که حتی امام در مناجات با خدای خویش نیز زیرنظر بود.

بدین ترتیب، اهمیت و تأثیر کار یاران امام موسی کاظم علیه السلام آشکار می شود. اینکه آنان چه گونه با خلوص نیت همه تهدیدها و سختی ها را تحمل می کردند و در محضر امام موسی کاظم علیه السلام گرد می آمدند و مسائلی را که شیعیان در آن زمان و آینده به آن نیازمند می شدند، از حضرت می پرسیدند و به دیگران انتقال می دادند. پس از این راه، پایه های عقیدتی شیعیان را استوار و آیین های راستین اسلام را تا روی کار آمدن دولت حق، از چپاول غارت گران حفظ می کردند.

ص:36

او از مدینه به نیشابور آمد.

ابن شهر آشوب آورده است که شیعیان نیشابور جمع شدند و محمد بن علی نیشابوری را برگزیدند که وجوه شرعی آنان را به امام برساند. پس سی هزار دینار و پنجاه هزار درهم و دو هزار پارچه با او به سوی حضرت فرستاند.

در این میان، بانویی به نام شطیطه که زنی مؤمن بود، یک درهم پول و پارچه ای که با دست خود آن را رشته بود و چهار درهم ارزش داشت، به محمد بن علی نیشابوری داد که برای امام ببرد و گفت: گرچه کم است، ولی در فرستادن حق امام و ادای حق، کم بودن وجه، حیا راه ندارد. محمد می گوید: آن پول را تا کردم و در میان پول ها انداختم.

پس آن جماعت پرسش هایی در هفتاد ورق آوردند که در هر برگ پرسشی نوشته شده بود و باقی ورق سفید بود که حضرت، پاسخش را در آنجا مرقوم فرماید و هر دو ورق را روی هم گذاشته و به هم چسبانده و مهر زده بودند که کسی آن را باز نکند.

آنها گفتند: این پرسش ها را شب به امام بده و فردای آن شب بگیر! پس اگر دیدی مهرها صحیح است و نامه باز نشده، وی پاسخ مسائل نوشته شده است، بدان که او امام به حق است و وجوه را به ایشان تحویل بده، وگرنه اموال را به ما برگردان... .

محمد گوید: به مدینه مشرّف شدم. نزد عبداللّه افطح (که آن زمان ادعای امامت داشت) رفتم و او را امتحان کردم و پی بردم که امام نیست. بیرون آمدم و دست به درگاه خدا برداشتم و از او خواستم به حق رهنمونم سازد.

در این هنگام، ناگاه پسری را دیدم که می گوید: اجابت کن، آن کسی را که می خواهی. پس مرا به خانه امام کاظم علیه السلام راهنمایی کرد... امام فرمود: «پاسخ مسائلی را که در جزوه توست، دادم. پس بیاور درهم شطیطه را که وزنش یک درهم و دو دانق است و در کیسه ای هست که چهارصد درهم در آن است و بیاور آن پارچه خام او را که میان جامه دو برادری است که از اهل بلخ هستند.» محمد گوید: از فرمایش آن حضرت شگفت زده شدم. پس درهم و پارچه شطیطه را به حضرت تقدیم کردم.

حضرت فرمود: «ای ابو جعفر! سلام مرا به شطیطه برسان و این همیان پول را که چهل درهم در آن است، به او بده و بگو: برای تو شقه ای از کفن های خودم را که پنبه اش از قریه خودمان، قریه صیدا _ قریه فاطمه زهرا علیهاالسلام _ و خواهرم حلیمه آن را بافته است، هدیه فرستادم. بگو: ای شطیطه! تو تا نوزده روز بعد از رسیدن ابوجعفر و تحویل گرفتن پارچه و چهل درهم که من فرستادم، زنده می مانی. پس شانزده درهم از آن را خرج خود و 24 درهم آن را برای مخارج بعد از مردن و صدقه قرار می دهی.

من بر تو نماز خواهم خواند و بر تشییع تو حاضر خواهم شد...».

سپس حضرت به من فرمود: «بقیه اموال را به صاحبانش برگردان.»(1) وقتی بیرون آمدم، دیدم بدون اینکه مهر کاغذها کنده شود، پاسخ آن مسائل داده شده است.

به خراسان برگشتم و سفارش های حضرت را به جای آوردم. نوزده روز بعد، شطیطه وفات کرد و حضرت در حالی که سوار بر شتری بود، در تشییعش حاضر شد و چون خواست برود، فرمود:

سلام مرا به یاران خود برسان و به آنها بگو که من و امامان دیگر (بعد از من) ناچار هستیم از اینکه در تشییع جنازه شما در هر شهری که باشید حاضر شویم. پس، از خدا بترسید.(2)

در ماجرای این بانو، درس های بزرگی است که عمل کردن به آنها می تواند انسان را به مقام بلند و ارج مندی چون مقام او برساند. انسان باید در انجام دادن حق، از هیچ کس واهمه نداشته باشد و در همه حال، به وظیفه خود عمل کند که آنچه نزد خدا و معصومان، ارزش دارد، اخلاص در عمل است، نه کمیّت آن. بر این اساس، حضرت نیز همه آن اموال را برمی گرداند، ولی مال اندک این بانو را می پذیرد و ده ها برابرش را به خودش می دهد.

سیره عملی این بانو در آن شهر می توانست زمینه ساز تربیت انسان های وارسته ای باشد. این بانو، کسی بود که با سیره اش مردم را به حق و راه اهل بیت علیهم السلام فرامی خواند که خود، خدمت بزرگی به اهل بیت است.

بدین ترتیب، با اینکه از راه این بانو حدیثی از اهل بیت به ما نرسیده و در زمان حیاتش به حضور امام مشرّف نشده بود، امام از وی خشنود بود.

ص:37

ص:38

برخی از نوشته های او عبارتند از: کتاب التنزیل و التعبیر، یوم و لیلة، حروب الاوس و الخزرج، العلل، الخطب، التفسیر، کتاب فی علم الباری، کتاب مکة و المدینه.(1)

ص:39

ص:40

ص:41

علمی و حدیثی بسیار غنی، از کوفه به قم مهاجرت و معارف اهل بیت علیهم السلام را در قم نشر کرد، به گونه ای که نوشته اند:

اِنَّهُ اَوّلُ مَنْ نَشَرَ حَدیثَ الکُوفییّنَ بقم.

وی نخستین کسی بود که سخنان راویان کوفی را در قم نشر کرد.(1)

پس اول کسی که پایه های مکتب اهل بیت را در قم و ایران استوار ساخت، ابراهیم بن هاشم بود.

از سوی دیگر، این سخن از جایگاه بسیار مهم او میان مردم قم خبر می دهد؛ چون نشر حدیث، بسته به پذیرش روایت های نقل شده وی از سوی قمی هاست. با اینکه آن زمان، میان مردم قم فقیهان بزرگ و حدیث شناس، فراوان بود.

ب) با توجه به معیار مقام علمی شاگردان هر مکتب، می توان مقام علمی آن را ارزیابی کرد و خدمات علمی درس آموختگان هر مکتب، مرهون تلاش صاحب آن مکتب است.

در مکتب ابراهیم، افراد فراونی درس آموخته و از وی معارف و رهنمودهای اهل بیت را کسب کرده اند که هر کدام توانسته اند خدمات علمی ارزنده ای به مکتب تشیع ارائه دهند. برای نمونه، چند تن از شاگردان مکتب او را ذکر می کنیم:(2)

یک _ علی بن ابراهیم، صاحب تفسیر قمی؛ دو _ عبداللّه بن جعفر حمیری؛ سه _ احمد بن ادریس؛ چهار _ سعد بن عبداللّه ؛ پنج _ محمد بن الحسن الصفار، صاحب بصائر الدرجات؛ شش _ محمد بن یحیی العطار.

ج) از اهل بیت علیهم السلام روایت شده که: «جایگاه مردان را نزد ما از شمار روایت های رسیده از آنان بفهمید».(3)

روایت هایی که ابراهیم بن هاشم، به مدد 160 راوی حدیث نقل کرده، حدود 6414 تاست(4) که در زمینه های گوناگون تفسیری، کلامی و فقهی از وی رسیده است. از سوی دیگر، روایت های وی به یک باب خاص فقهی یا دانش ویژه ای اختصاص ندارد. او در همه باب های فقهی و دانش و معارف اسلامی، رهنمودهای ارزش مندی از ائمه نقل می کند و هیچ فقیه، مفسر و متکلمی، از آموزه های مکتب وی بی نیاز نیست. با توجه به زیاد بودن روایت هایی نقل شده از سوی او:

یک _ مقام والای علمی و گستره اطلاعات و فقاهت کامل وی فهمیده می شود و از دانش کافی او در همه زمینه ها به معارف و آیین اهل بیت خبر می دهد. همچنین، این امر حافظه و تیزهوشی وی را می رساند که توانسته بود این همه معارف را حفظ کند.

دو _ بر نهایتِ تلاش او در نشر فرموده های اهل بیت و علاقه بسیار او بر گسترش فضیلت های اهل بیت دلالت می کند و احساس مسئولیت عمیق وی را در خدمت گزاری به مکتب اهل بیت می رساند.

ص:42

ص:43

دست مرا فشار داد و فرمود: «ای احمد! امیرمؤمنان علی علیه السلام به عیادت صعصعة بن صوحان تشریف برد. هنگامی که حضرت خواست برخیزد، به صعصعة فرمود: ای صعصعة اینکه من به عیادت تو آمدم، نباید به دوستان خود فخر کنی که امیرمؤمنان به عیادت من آمده است. این را گفت و رفت».(1)

ص:44

دیگر راویان خاندان احمد بن ابی نصر عبارتند از:

یک _ مهران بن محمد بن ابی نصر سکونی،(1) برادر احمد.

دو _ اسماعیل بن مهران بن ابی نصر سکونی، برادر زاده احمد، از اصحاب ثقه حدیث که گفته شده از یاران امام رضا علیه السلام نیز بوده است.(2)

سه _ حسین بن مهران بن محمد بن ابی نصر سکونی.(3)

چهار _ عمرو بن ابی نصر، از راویان ثقه در نقل روایت های امام صادق علیه السلام است.(4)

پنج _ رباح بن ابی نصر سکونی، از یاران امام صادق علیه السلام .(5)

ص:45

ص:46

ص:47

از این نقل، عنایت ویژه امام به او معلوم می شود. همچنین درمی یابیم که دانشمندان معاصر فضل بن شاذان نیز به نوشته های او توجه ویژه ای داشتند.

فضل بن شاذان، حامد بن محمد ازدی، از اهل بوزجان نیشابور را به خدمت امام عسکری علیه السلام فرستاد. او چون به خدمت حضرت رسید و خواست مرخص شود، کتابی از دستش افتاد. حضرت آن را برداشت و در آن نگریست، کتابی از آثار فضل بن شاذان بود. حضرت فرمود: خدا فضل را رحمت کند و فرمود:

من به اهل خراسان غبطه می خورم که فردی چون فضل بن شاذان در میان آنهاست و به او دست رسی دارند.(1)

ص:48

منطقه هر روز با شبهه ای جدید روبه رو می شدند. شبهه ها در مردم نیشابور به حدی زیاد بود که شیخ صدوق پس از آنکه در راه برگشت از زیارت حضرت رضا علیه السلام گذرش به نیشابور می افتد، به سبب فراوانی شبهه های مردم نیشابور درباره امام دوازدهم، کتاب کمال الدین را گردآوری می کند. این سخن و حرکت به جای صدوق، وضع شیعیان آن دیار را به خوبی روشن می سازد.

ازاین رو، مسئولیت و وظیفه فضل بن شاذان، بسی دشوارتر از دیگر منطقه ها بود، ولی فضل با احاطه علمی و ارادتی که به خاندان نبوت داشت، به خوبی مسئولیت خود را ایفا کرد و توانست از نفوذ و ورود این شبهه ها به مرز تشیع جلوگیری کند که نمونه هایی از این اقدام ها چنین است:

ص:49

ابوصلت در مدینه به دنیا آمد و سپس برای اخذ حدیث و دانش، به شهرهای بسیاری سفر کرد. سرانجام، به خراسان برگشت و ساکن نیشابور شد.(1)

ص:50

ص:51

ص:52

وفات ابن سکّیت را 244 ه_ . ق ذکر کرده اند.(1)

ص:53

می کنم. با توجه و علاقه و شناختی که به تو دارم، از خدا می خواهم آنچه را به تو روزی کرده است، به بهترین شکل حفظ کند».(1)

شش _ «ای علی! خدا به تو پاداش نیک دهد و در بهشت ساکنت کند و از ذلت و خواری دنیا و آخرت برحذر دارد و تو را با ما محشور فرماید. من تو را آزمایش کردم و آمادگی ات را برای انجام دادن آنچه بر تو واجب کرده، یافتم.

اگر بگویم من کسی را مانند تو ندیده ام، امیدوارم راست گفته باشم. مقام و خدمات تو در گرما و سرما و شب و روز بر من پوشیده نیست. از خدا می خواهم وقتی در روز رستاخیز مردم را گرد می آورد، چنان تو را در کنف رحمت خود بگیرد که اهل محشر به آن غبطه بخورند؛ «اِنَّهُ سَمیعُ الدُّعاء».(2)

از این فرمایش امام، مقام والای او فهمیده می شود و روشن است که همه کارهای او به عنایت و تأیید امام رسیده بود.

از سوی دیگر، متوجه خدمات شایسته و تلاش های بی وقفه وی در بدترین شرایط می شویم، چنان که امام می فرماید: همه آن خدمات بر ما معلوم است و از کارهای وی ستایش می کنیم. از همین سخنان امام جواد علیه السلام می توان، به مقام شامخ و دانش و پارسایی این بزرگ مرد پی برد. بر این اساس، همه عالمان و بزرگان وی را ستوده اند.

ص:54

علیهماالسلام را درک کرد و از وکیلان و پیام رسانان امام زمان علیه السلام بود و اگرچه به وکالت ایشان از سوی امام حسن عسکری علیه السلام تصریح نشده است، ولی از روایتی که شیخ طوسی در الغیبة از زبان فرزند ایشان نقل می کند، استفاده می شود که وی از سوی امام حسن عسکری علیه السلام نیز وکالت داشته است.(1)

ابراهیم، از کسانی است که پس از رحلت امام حسن عسکری علیه السلام، در جست وجوی امام زمان علیه السلام و آرزومند دیدار مولایش صاحب الامر بود تا به جمال دلربایش بنگرد. سرانجام، در سفر حج در مکه مکرمه، به محضر مولایش مشرّف شد و به جمالش نگریست و صدای دلربایش را شنید.(2)

ابراهیم نوشته هایی نیز داشته است و پسرش محمد بن مهزیار، از راویان حدیث به شمار می رود.

ص:55

همچنین، سهل بن زیاد آدمی(1) و ابوسمینه، محمد بن علی صیرفی(2) را نیز از قم تبعید کرد. این حکایت حاکی از نفوذ بالای احمد در بین مردم قم و تلاش وی در حفظ مکتب تشیع از نفوذ افکار انحرافی است.

ص:56

ص:57

ص:58

در ایران خوانده می شود. وی با ابوالحسن اسدی، وکیل امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف در ری نیز ارتباط داشت و ابوالحسن اسدی نزد وی رفت و آمد می کرد. مادرائی نیز خواسته های وی را برآورده می ساخت. نامه ای از ناحیه مقدسه امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف خطاب به مادرائی صادر شده بود و در آن، حضرت به وی امر کرده بود که هزار دیناری را که از پول اسب و شمشیر یزیدبن عبداللّه که از شیعیان و متعلق به امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف است، به ابوالحسن اسدی تسلیم کنند.(1)

از این سخنان درمی یابیم، او از شیعیان خالص و از یاران باوفای معصومان بوده و خدمات شایانی به اهل بیت علیهم السلام انجام داده است. او شهر ری را از فکرهای انحرافی، پاک و بستر را برای نشر آثار اهل بیت علیهم السلام آماده کرد.

ص:59

ص:60

با توجه به مسئولیت سنگین احمد بن اسحاق، امام حسن عسکری علیه السلام نیز در فرصت های گوناگون درباره جانشین خود با احمد سخن گفت و امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف را به احمد بن اسحاق نشان داد. روایت های فراوانی از احمد در این موضوع به دست رسیده است که شاید در هیچ موضوع دیگری به این حد از احمد بن اسحاق حدیث نرسیده باشد.

احمد حتی در زمان امام حسن عسکری علیه السلام نیز مردم قم و نزدیکان خود را درباره مسئله غیبت امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف و جانشین امام حسن عسکری علیه السلام آگاه ساخته بود، به گونه ای که خود می گوید: به حضور امام عسکری علیه السلام مشرّف شدم. حضرت فرمود: ای احمد! حال شما شیعیان از شک و تردیدی که مردم در امر امامِ بعد از من دارند، چگونه است؟

گفتم: سرورم! هنگامی که نامه شما رسید (نامه ای که امام عسکری علیه السلام در خصوص تولد امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف به احمد نوشته بود)، مرد و زن و بچه صاحب تشخیص و مکلفی باقی نماند، جز اینکه به وجود آن حضرت معتقد شدند.(1)

از این مطلب، نهایت کوشش احمد در آماده سازی شیعیان برای مسئله غیبت پیداست. در عصر وی، همه مردان و زنان و بچه های بالغ قم به وجود و امامت حضرت قائم عج الله تعالی فرجه الشریف ایمان می یابند و در زمان غیبت امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف نیز در برابر منحرفان فکری چون جعفر کذاب که خود را امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف معرفی می کرد، می ایستند و از امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف راهنمایی می خواهند.(2)

ص:61

عصر امام عسکری علیه السلام بود که درست به نظر نمی رسد.

وی در سر پل ذهاب فعلی از دنیا رفت و در آنجا مدفون شد.(1)

ص:62

علی بن حسین بن بابویه(1) هستند.

ج) وی در زمینه های مختلف علوم و معارف اسلامی و باب های گوناگون فقهی تألیفات ارزنده ای داشته که عالمان همواره عنایت و توجه ویژه ای به آنها داشته اند. آثار او بیش از سی جلد کتاب(2) و از جمله آنها بصائرالدرجات است.

ص:63

ص:64

می دهد:

از او جدا شدم، در حالی که اعضای اندرونم از شدت غصب آتش گرفته بود. پیش از این، طوماری از مسائل مشکل را که چهل تا پنجاه مسئله بود، آماده کرده بودم و کسی هم نیافته بودم که پاسخش را بداند. پس در نظر داشتم پاسخش را از احمد بن اسحاق، یار امام عسکری علیه السلام بپرسم. احمد به سامرا رفته بود. پس در پی او رفتم و کنار آبی به او پیوستم. احمد گفت: شوق دیدار امام عسکری علیه السلام بر من غلبه کرده است. اراده دارم از آن حضرت، پاره ای از مشکلات را درباره تأویل و تنزیل قرآن بپرسم و تو در این سفر همراه من باش و فرصت را غنیمت شمار و بیا از محضر حضرت بهره مند شو!

به سامرا رسیدیم. به حضور حضرت عسکری علیه السلام مشرّف شدیم. کودکی که چهره اش چون ماه شب چهاردهم می درخشید، روی زانوی امام نشسته بود. پس سلام کردیم و حضرت با مهربانی پاسخ فرمود و اشاره کرد و ما نشستیم.

احمد بن اسحاق برای امری بیرون رفت. امام عسکری علیه السلام به من فرمود: «ای سعد! چه چیزی تو را به اینجا آورده است؟» عرض کردم: احمد بن اسحاق مرا به دیدار مولای خود شوق مند ساخت. حضرت فرمود: «مسائلی که اراده داشتی بپرسی چه شد؟ هرچه می خواهی، از نور دیده ام بپرس».

پس سعد بن عبداللّه مسائل خود را از امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف می پرسد و حضرت پاسخ می دهد. در ادامه، امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف ماجرای مناظره سعد را با آن مرد ناصبی ذکر می کند و به شبهه هایی که آن مرد در دفاع از مذهب خود مطرح کرده بود و سعد جواب قانع کننده نداشت، پاسخ می دهد. یکی از مسائلی که آن ناصبی مطرح کرده بود، این بود که: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانست خلیفه بعد از او ابوبکر است و اوست که باید کارها را بعد از پیامبر به دست گیرد، پس برای حفظ جان خلیفه بعد از خودش، هنگام هجرت، او را با خود به غار برد. سعد پاسخی بر این نداده بود.

امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف فرمود: چرا در پاسخ او نگفتی: مگر پیامبر نفرموده که مدت خلافت بعد از من، سی سال است و این مدت، همان مدت خلافت چهار خلیفه بعد از پیامبر است که در مذهب شما خلفای راشدینند؟ پس ناصبی ناچار بود این را تصدیق کند.

آن گاه می گفتی مگر پیامبر نمی دانست که خلافت بعد از او، از آنِ ابوبکر و بعد از او، از آنِ عمر و بعد از او، از آن عثمان و بعد از او، از آنِ علی علیه السلام است. او مجبور بود این را هم تصدیق کند. پس از آن می گفتی: در این صورت لازم بود پیامبر همه آن چهار نفر را با خود به غار ببرد تا جانشان را حفظ کند و شامل کردن ابوبکر به این لطف، سبب خواری سه نفر دیگر است که رسول خدا صلی الله علیه و آله نباید آن را بکند.(1)

از این ماجرا، منزلت سعد بن عبداللّه نزد حضرت پیداست و حضرت به کارهای او عنایت و توجه ویژه ای داشت. ازاین رو، وی را در پاسخ دادن به مخالفان راهنمایی و یاری می کند.

ص:65

این امر، از سوی دیگر می تواند دلیل بر نزدیکی و بلندی مرتبه او نزد امام باشد که شایستگی بیابد این مدت طولانی را همراه امام باشد. وی رهنمودهای تفسیری امام را می نوشت. پس برای شنیدن و نوشتن تعداد 120 جلد کتاب، زمان زیادی را باید ملازم امام بوده باشد.

در اینکه آیا تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام که امروز در دست است، جزئی از این تفسیر بوده یا کتاب دیگری است، اختلاف وجود دارد، ولی بیشتر محققان و صاحب نظران بر این باورند که کتاب امام حسن عسکری علیه السلام معروف، غیر از این کتاب است و کتاب تفسیر حسن بن خالد، به کلی از بین رفته است.(1)

مرحوم علامه فقید شیخ آغابزرگ تهرانی، نظرشان بر این است که مراد از امام عسکری، که حسن بن خالد این تفسیر شریف را به املای ایشان نوشته بود، امام هادی علیه السلام می باشد.(2)

بعید نیست حق با ایشان باشد، چون در زمان امام حسن عسکری علیه السلام حضرت در کنترل شدید حکومت بود، به گونه ای که علی بن جعفر از حلبی نقل می کند: در یکی از روزها که قرار بود امام به دارالخلافة برود، ما در عسکر به انتظار دیدن وی جمع شدیم. در این حال، از طرف آن حضرت توقیعی بدین مضمون به ما رسید که: «کسی بر من سلام و حتی اشاره هم به طرف من نکند؛ زیرا شما در امان نیستید».(3)

ص:66

نزد بزرگان مملکت و شخص «المقتدر باللّه » خلیفه عباسی، جایگاهی بزرگ داشت. اهل تسنن نیز او را بزرگ می داشتند.(1) ازاین رو، حسین بن روح با نفوذی که در دستگاه خلافت داشت، گره گشای شیعیان نیز بود.

ص:67

ق دارفانی را وداع گفت. پس مدت سفارت وی، نزدیک به 21 سال است. وفات وی در شعبان سال 326 ه_ . ق بوده است.(1)

ص:68

این همه سؤال را با استناد به کلمات معصومان بیان کند که البته از احاطه علمی او خبر می دهد. از سوی دیگر، از مقام معنوی و تقوای حسین بن روح و نهایتِ تلاش وی در دفاع از حریم تشیع پرده برمی دارد.

ص:69

ص:70

فرمود: برو به اندرون، کودکی را می بینی که سجده می کند، او را نزد من بیاور.

مادر امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف او را به حضور امام عسکری علیه السلام آورد. سلام کرد. رنگش همچون دُرّ سفید و موهای سرش کوتاه بود و میان دندان هایش باز بود. چون امام عسکری علیه السلام او را دید، گریست و فرمود: ای سرور خاندانم! این آب را به من بده که من اینک به سوی خدا می روم. کودک آب را برداشت و به دهان پدر بزرگوارش نزدیک ساخت تا آن را نوشید. سپس امام را برای ادای نماز آماده ساخت. آن گاه امام عسکری علیه السلام فرمود: ای فرزند! به تو مژده می دهم که صاحب الزمان و مهدی حجت خدا در روی زمین تو هستی. تو فرزند و جانشین من هستی. پیامبر مژده تو را داده و نام کنیه ات را تعیین کرده است. این را پدرم از پدران پاکش به من اطلاع داده است. درود خدا بر اهل بیت پروردگارمان که او حمید و مجید است. حضرت این را فرمود و رحلت کرد.(1)

ص:71

نماز شب به جای آور که پیامبر اکرم، علی علیه السلام را به آن سفارش کرد و سه بار فرمود: ای علی! نماز شب بخوان. هر کس نماز شب را سبک شمارد، از ما نیست. به وصیتم عمل کن و به پیروانم بگوی تا بدان عمل کنند.

در انتظار فرج باش که پیامبر فرمود: برترین کارهای امت من، انتظار فرج است... . سلام بر تو و پیروان ما و رحمت و برکت های خدا بر همه شما باد که خدا ما را کافی است که نیکو یاور و مدد کاری است.(1)

ص:72

پیوسته در خدمت مکتب تشیع بود و کتاب های فراوانی نوشت که عالمان اسلام در علوم و فنون گوناگون اسلامی پیوسته به آن توجه می کردند. تعداد آثار او، بیش از دویست کتاب است. از جمله آنها عبارتند از:

من لا یحضره الفقیه که در طول قرن های متمادی فقیهان شیعه از آن استفاده کرده اند؛ عیون اخبار الرضا کتابی بی نظیر در نوع خودش است؛ خصال؛ معانی الاخبار؛ ثواب الاعمال؛ کمال الدین؛ المقنع؛ فضائل الشیعة؛ صفات الشیعة؛ علل الشرایع؛ التوحید کتابی بی همتا در بیان اعتقاد شیعه در توحید است و الاعتقادات.

وی در سال 318 ه_ . ق در شهر ری رحلت کرد و پیکرش در همان جا مدفون شد که قبر و بارگاهش در شهر ری مشهور و معروف است.

از کرامت های وی اینکه بعد از صدها سال که قبرش مخروبه شده بود و قبرش را برای تعمیر باز کردند، پیکر پاکش هنوز سالم بود و حتی اثر حنا در ناخن هایش به جای مانده بود.

این ماجرا در عهد حکومت فتحعلی شاه قاجار اتفاق افتاد و خود شاه، برای به یقین رسیدن به آنجا رفت.(1)

ص:73

شد. این امر، سبب ناراحتی و نگرانی قاسم شد. تا روزی پیکی از عراق رسید. قاسم به شکرانه این خبر به سجده شکر افتاد. قاصد به حضورش آمد. نامه ای پیچیده به قاسم داد. قاسم آن را گرفت و بوسید و به کاتبش ابن ابی سلمه داد.

در نامه حضرت نوشته بود که: چهل روز پس از ورود این نامه، قاسم خواهد مرد و هفت قطعه پارچه نیز به عنوان کفن به وی ارسال شده بود. قاسم پارچه ها را گرفت و افزون بر اینها قاسم لباسی داشت که آن را ابوالحسن الرضا علیه السلام به وی هدیه کرده بود.

قاسم دوستی داشت به نام عبدالرحمان بن محمد بدری که به شدت ناصبی بود، ولی در امور دنیوی با قاسم دوستی داشت. قاسم برای اینکه وی را هدایت کند، نامه را بر او خواند. عبدالرحمان وقتی بر جمله های یاد شده مبنی بر تاریخ وفات قاسم رسید، رو به قاسم کرد و گفت: ای ابا محمد! تقوای الهی پیشه ساز، تو مردی عاقل و فاضل در دین هستی. خدا می فرماید: «ما تَدْری نَفْسٌ ما ذا تَکْسِبُ غَدًا وَ ما تَدْری نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ.» (لقمان: 34) و فرمود: «عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَدًا.» (جن: 26) دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد. پس قاسم خندید و گفت: آیه را تمام کن که خدا می فرماید: «إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ...؛ مگر رسولانی که آنان را برگزیده و مراقبینی از پیش رو و پشت سر برای آنها قرار می دهد و مولایم رسولی است که مرضیّ خداست.»(1) سپس قاسم افزود:

می دانستم چنین می کنی، ولی تاریخ را یادداشت کن. اگر در آن تاریخ من مُردم، تو به فکر خود باش و اگر زنده ماندم، خواهم دانست که ادعایم باطل است.

هفت روز پس از رسیدن آن نامه، قاسم تب شدیدی کرد. بیماری اش رو به فزونی رفت و به رختخواب افتاد. من و ابو جعفر بن حجدر و گروهی مشغول گریستن بودیم. ناگاه قاسم با تکیه بر دستانش برخاست و در حالی که می گفت: ای محمد، ای علی، ای حسن، ای حسین، ای مولای من، شفیعان من نزد خدای عزوجل باشید. این جمله ها را سه بار تکرار کرد. در بار سوم، هنگامی که به یا موسی و یا علی رسید، یک بار مژگان چشم هایش همچون گیاه شقایق النعمان شکافت. چشمان وی دوباره باز شد. خبرش میان شیعه و سنی پیچید. پیاپی به دیدنش می آمدند و به وی می نگریستند. عتبة بن عبداللّه مسعودی که قاضی القضات بغداد بود نیز به دیدن وی آمد... .

هنگام طلوع فجر روز چهلم، قاسم بن علاء همان گونه که حضرت صاحب الامر فرموده بود، درگذشت. زمانی که این خبر به گوش عبدالرحمان بن محمد (دوست ناصبی قاسم) رسید، با پای برهنه و حسرت فراوان در حالی که فریاد می زد: «یا سیداه»، در کوی و برزن می دوید. رفتار وی سبب شگفتی مردم شده بود (به ویژه با توجه به اینکه با قاسم در یک مذهب نبودند). پس به او می گفتند: این کارها چیست که با خود می کنی؟ وی در پاسخ می گفت: ساکت باشید که من چیزی می دانم که شما نمی دانید. در پی این اتفاق، او شیعه شد و از مذهب و مرام خویش بازگشت و زمین های بسیاری را وقف ناحیه مقدسه کرد... .

پس از مدتی، توقیعی از ناحیه مقدسه در تعزیت، به حسن، فرزند قاسم رسید که در آخرش نوشته بود: «خدا تو را بر طاعت خود موفق و از معصیت دور نگه دارد. به تحقیق، پدرت را برای تو پیشوا و کارهای وی را برای تو اسوه قرار دادیم».(2)

از این سخن فهمیده می شود که پس از قاسم، فرزندش به جای پدر امر وکالت را عهده دار بود. وفات قاسم بن علاء، در عهد نیابت حسین بن روح، در 117 سالگی بوده است.

ص:74

توجه امیرمؤمنان و انتخاب ایشان به همسری سیدالشهدا، خود به تنهایی گویای فضیلت آن بانوست و شایستگی یافتن بر مادریِ حجت های الهی، از ایمان و عقل بالای آن بانو خبر می دهد. در این باره اخباری رسیده که از فضل آن بانو می گوید، از جمله اینکه:

امیرمؤمنان، علی علیه السلام به فرزندش امام حسین علیه السلام سفارش کرد که به احسان و خوبی با آن بانو رفتار کند و فرمود: «به شهربانو نیکی کن که او بانویی مرضیه است و برای تو از او فرزندی متولد شود که برترین اهل زمین بعد از توست.(1)

در نقلی دیگر آمده: «ای اباعبداللّه! از او فرزندی بر تو متولد شود که برترین مردمان روی زمین است».

در خبری دیگر، امیرمؤمنان، علی علیه السلام خبر داد که او مادر معصومان بعدی خواهد بود و فرمود: «وَ هِیَ اُمُّ الأوصِیاءِ الذُّرِیَّةِ الطّاهِرَة؛ او مادر جانشینان (پیامبر) از ذریه طاهر است».(2)

نقل است که ایشان پیش از اینکه به اسارت درآید، مسلمان شده بود و سرّ این تقیه چنین بود که شهربانو نقل می کند:

پیش از آمدن لشکر مسلمان، در عالم رؤیا دیدم: حضرت محمد صلی الله علیه و آله به خانه ما آمد و همراه امام حسین علیه السلام نشست. سپس از من برای حسین خواستگاری کرد و مرا به همسری ایشان در آورد. ...در شب دوم، حضرت فاطمه زهرا علیهاالسلام را در خواب دیدم که نزدم آمد و اسلام را بر من عرضه کرد و من اسلام آوردم. سپس فرمود: مسلمانان بر شما غالب می شوند و تو به زودی به فرزندم حسین علیه السلام می رسی و هیچ کس در اسارت آسیبی به تو نمی رساند.(3)

درباره زمان اسارت آن بانو، سه نقل در کتاب های حدیثی و تاریخ ذکر شده است:

1. آن بانو در عهد خلیفه دوم به اسارت مسلمانان در آمد.

2. در زمان خلافت خلیفه سوم در فتح خراسان، مسلمانان دو نفر از دختران یزدجرد را نزد عثمان فرستادند و عثمان یکی را به امام حسین علیه السلام و دیگری را به امام حسن علیه السلام بخشید.

3. در زمان خلافت امیرمؤمنان، علی علیه السلام حریث بن جابر را به طرف مشرق فرستاد و او دو نفر از دختران یزدجرد به سوی حضرت فرستاد و امام علی علیه السلام شهربانو را به همسری امام حسین علیه السلام و دیگری را به همسری محمد بن ابی بکر درآورد.(4)

در روایت دوم و سوم، برخلاف روایت اول، به اسارت آن بانو به همراه خواهرش تصریح نشده است.

علامه محمدباقر مجلسی رحمه الله، درستی روایت اول را ضعیف می داند و می نویسد:

اسارت دختران یزدجرد، بعد از کشته شدن یزدجرد بوده است و این امر، در خلافت عثمان رخ داد.

ولادت امام زین العابدین علیه السلام، بی شک در زمان خلافت علی علیه السلام بوده است و از شهربانو، فرزندی جز امام سجاد علیه السلام متولد نشده است. همچنین این احتمال ضعیف است که امام حسین علیه السلام با شهربانو در زمان عمر ازدواج کند و بعد از بیست سال، فرزندی از او به دنیا آید و در طول این مدت، هیچ فرزندی از وی متولد نشود.(5)

علامه بزرگوار باقر شریف قرشی نیز دو روایت نخست را رد می کند و روایت سوم را می پذیرد و آن را مشهورتر از دو روایت پیشین می شمارد.(6)

در مقابل، مرحوم محدث قمی روایت اول (اسارت در زمان عمر را) مشهورتر و قوی تر می داند و می نویسد:

قطب راوندی به سند معتبر، از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت کرده که چون دختر یزدجرد بن شهریار، آخرین پادشاه عجم را برای عمر آوردند و داخل مدینه کردند، همه دختران مدینه به تماشای او بیرون آمدند و مسجد مدینه از شعاع نورش روشن شد. چون عمر خواست روی او را ببیند، مانع شد و گفت: سیاه باد دست هرمز که تو دست به فرزند او دراز کنی.(7)

عمر گفت: این گبرزاده مرا دشنام می دهد و خواست او را اذیت کند. حضرت امیر علیه السلام فرمود: «تو سخن او را نفهمیدی، پس چه گونه دانستی که دشنام می دهد.»

ص:75

پس عمر دستور داد کرد که در میان مردم ندا کنند و او را بفروشند.

حضرت امیر علیه السلام فرمود: «جایز نیست فروختن دختران پادشاهان، هر چند کافر باشند، ولی به او بگو یکی از مسلمانان را خود اختیار کند و او به همسری او در بیاید و مهرش را از بیت المال او حساب کن».

عمر پذیرفت و گفت: یکی از اهل مجلس را اختیار کن، آن سعادتمند آمد و دست بر دوش مبارک امام حسین علیه السلام گذاشت... .(1)

ص:76

ص:77

36. سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، مرکز العالمی الاسلامی، چاپ دوم، 1409ه . ق.

37. سید بن طاووس، الطرئف، قم، چاپ خانه خیام، 1400ه . ق.

38. شبستری، عبدالحسین النور الهادی الی اصحاب امام الهادی، قم، مکتبه التاریخیة، 1421ه . ق.

39. شهرستانی، هبة الدین، الدلایل و المسایل، بغداد، مطبعة نجاح، 1377ه . ق.

40. شهید ثانی، مسالک الافهام، قم، تحقیق و نشر مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، 1413ه . ق.

41. شهید مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، صدرا، چاپ دوازدهم، 1362.

42. شیخ آغا بزرگ تهرانی، الذریعة، قم، اسماعیلیان، چاپ سوم، 1408ه . ق.

43. ______________________، طبقات اعلام الشیعه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، بی تا.

44. حر عاملی، شیخ حسن، اثبات الهداة، قم، مطبعة العلمیة، بی تا.

45. شیخ صدوق، کمال الدین، عیون اخبار الرضا، تهران، منشورات اعلمی، 1390ه . ق.

46. _____________________، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ چهارم، 1422ه . ق.

47. شیخ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، تحقیق: حسن مصطفوی، دانشگاه مشهد، 1348.

48. ___________________، تهذیب الاحکام، تحقیق: خرسان حسن، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1406ه . ق.

49. ___________________، رجال طوسی، تحقیق: جواد قیومی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، 1420ه . ق.

50. شیخ مفید، الاختصاص، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ هفتم، 1425ه . ق.

51. ____________، الارشاد، قم، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، 1413ه . ق.

52. ____________، الفصول المختاره، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ه . ق.

53. صفری، صلاح الدین، الوافی بالوفیات، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420ه . ق.

54. طبرسی، الاحتجاج، قم، منشورات رضی، چاپ اول، 1380ه . ق.

55. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق: ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، بی تا.

56. طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ سوم، 1425ه_ . ق.

57. ________________، فهرست، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة طباطبایی، چاپ اول، 1420ه . ق.

58. عبدالحسین شبستری، احسن التراجم، کنگره جهانی امام رضا علیه السلام، چاپ اول، 1409ه . ق.

59. عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، الاصابة، بیروت، دارالکتب، 1423ه . ق.

60. __________________، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، بی تا.

61. عطاردی، عزیز الله، راویان امام رضا علیه السلام، کنگره جهان امام رضا علیه السلام، چاپ اول، 1376.

62. علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، تحقیق: جواد قیومی، قم، نشر الفقاهة، چاپ دوم، 1422ه . ق.

63. ___________________، کشف المراد، تحقیق و تعلیق: علامه حسن زاده آملی، جامعه مدرسین، چاپ ششم، 1416ه . ق.

64. شریف قرشی، باقر حیات الامام زین العابدین، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1409ه. ق.

65. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، قم، اسوه، چاپ دوم، 1416ه . ق.

66. _____________، منتهی الامال، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1379.

67. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق: سیدطیب جزایری، بیروت، دارالسرور، چاپ اول، 1411ه . ق.

68. قمی، محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه: حسن بن علی بن حسن، تهران، انتشارات توس، 1361.

69. قمی، محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، تحقیق: کوچه باغی، قم، چاپ کتاب خانه آیت الله مرعشی، 1409ه . ق.

70. کلینی، محمدتقی، اصول کافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1405ه . ق.

71. مازندرانی، ابی علی، منتهی المقال، قم، آل البیت، چاپ اول، 1416ه . ق.

72. مازندرانی، ملا صالح، شرح اصول کافی، بیروت، دار احیاء، چاپ اول، 1421ه . ق.

73. مجلسی، محمدتقی، الوجیزه، ترتیب عبدالله سهرابی، بیروت، اعلمی، 1415ه. ق.

74. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ایران، دارالکتب، چاپ اول، 1413 ه . ق.

75. _________________، مهدی موعود، ترجمه: ارومیه ای، مسجد جمکران، چاپ چهارم، 1381.

76. محدث زاده، علی، اصحاب امام صادق علیه السلام، تهران، مدرسه چهل ستون، چاپ اول، 1372.

ص:78

77. مزی، جمال الدین یوسف، تهذیب الکمال، بیروت، دارالفکر، 1421ه . ق.

78. ممقانی، سید عبدالله، تنقیح المقال، تحقیق: شیخ محی الدین ممقانی، قم، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1425ه . ق.

79. نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، تحقیق: محمدجواد نائینی، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1408ه . ق.

80. نراقی، حسین بن احمد، تاریخ کوفه، بیروت، دارالاضواء، 1407ه . ق.

81. نعمانی، ابن ابی زینب، الغیبة، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، بی تا.

82. نوری، میرزا حسین، دارالسلام، نشر هفت، تهران، 1380.

83. نیشابوری، عطار، تذکرة الاولیاء، تصحیح: میرزا محمدخان قزوینی، انتشارات گنجینه، 1370.

84. نیشابوری، قتال، روضة الواعظین، تحقیق: محمدمهدی خرسان، منشورات رضی، قم، بی تا.

85. هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد صلی الله علیه و آله، ترجمه و تحقیق: انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، چاپ سوم، 1419ه . ق.